Uit de (ver)taalpraktijk
Over de eigenaardigheden van taal en cultuur, bezien door de ogen van een vertaalster Portugees.
U kunt oudere blogartikelen lezen op mijn blog: Uit de (ver)taalpraktijk
Een ander heel interessant blog waar ik ook aan meeschrijf is Portugal Portal
Ik heb al vaker geschreven over de bijzondere eigenschappen van het menselijke brein, dat is nu eenmaal een onderwerp dat ik bijzonder interessant vind. Terugdenkend aan alles wat me in de afgelopen maanden op persoonlijk en beroepsmatig vlak is overkomen, viel een gebeurtenis op die te maken heeft met het vermogen van de menselijke geest om onze waarneming en interpretatie van gebeurtenissen aan te passen aan onze verwachtingen of aan het beeld dat wij er vooraf van hebben.
Naar mijn mening bestaat "de waarheid" niet altijd, of tenminste kunnen daar meerdere versies van bestaan. Ik heb al te vaak (als tolk bij een politieverhoor of in de rechtbank) verschillende partijen zeer overtuigend hun versie van de feiten horen verdedigen. En dan bedoel ik niet dat een van de partijen met opzet liegt, doorgaans is het zo dat ze daadwerkelijk en oprecht overtuigd zijn dat hun waarneming van de feiten of gebeurtenissen de enige mogelijke – en dus "de waarheid" - is.
Toen we nog in Nederland woonden en met onze kinderen naar Sesamstraat keken, heb ik dubbel gelegen om de aflevering waarin Ernie radeloos probeert uit te leggen wat het verschil is tussen “hier” en “daar”. U kunt zich er wel wat bij voorstellen...
De Nederlandse taal is een plaktaal. We plakken woorden aan elkaar om nieuwe woorden te vormen.
Het kan gaan om samenstellingen, waarbij twee op zichzelf bestaande woorden samen een nieuw woord opleveren of het kan gaan om afleiding waarbij een affix (een voorvoegsel of een achtervoegsel) aan een bestaand woord wordt toegevoegd.
Voorbeelden van samenstellingen zijn tegenwind, rodewijnglas, maximumsnelheid, enzovoorts.
Als het glas half leeg is, is het dan bijna leeg? Of is het juist nog halfvol? Kijkt u meestal naar datgene wat voorbij is of richt u uw blik liever op wat nog komen gaat? En bent u daar dan optimistisch over gestemd?
Optimistische mensen hebben vaak meer succes dan mensen die overal beren op de weg zien en zich daardoor laten afremmen. Maar een zekere dosis realiteitszin is natuurlijk wel een vereiste om te slagen in het leven. Als we geen rekening houden met lastige obstakels die overwonnen moeten worden, kunnen die wel eens onoverkomelijk blijken. Kijk maar naar programma's als " Ik vertrek" en soortgelijke, waarin mensen worden gevolgd die - meer of minder goed voorbereid - hun leven in Nederland achter zich laten om elders een nieuwe start te maken.
"If you think it's expensive to hire a professional to do the job, wait until you hire an amateur."
In de afgelopen jaren ben ik veel voorbeelden tegengekomen van gevallen waarin de communicatie door gebrek aan talenkennis zó verkeerd liep dat er serieuze problemen tussen de partijen ontstonden (of de reeds bestaande problemen alleen maar werden aangewakkerd).
Anderzijds was ik ook regelmatig betrokken bij momenten waarop de rol van de tolk cruciaal was voor het bereiken van een bevredigend resultaat.
Dus ik wil vandaag een lans breken voor mijn collega's en mijzelf.
Hebt u de meertalige menukaarten in uw favoriete restaurant wel eens écht goed gelezen?
Het internet staat vol met grappige voorbeelden van vertalingen die niet goed zijn uitgevoerd. Het kan gaan om waarschuwingsborden, uithangborden en allerhande andere berichten waarbij de vertaler - als die er al aan te pas is gekomen - duidelijk niet goed wist waar hij of zij mee bezig was. Ook allerlei automatische vertaaldiensten die online worden aangeboden hebben daar natuurlijk een handje van, aangezien die geen notie nemen van eventuele context en rücksichtslos woorden of combinaties van woorden reproduceren in de doeltaal. Als je weet wat de oorspronkelijke taal was kun je vaak in één oogopslag wel zien waar het mis ging; als je de "vertaling" terugvertaalt (retroversie) is de verklaring snel gevonden.
Eigenlijk is taal maar een rare manier die we gebruiken om elkaar dingen duidelijk te maken. Ik zeg "raar" omdat ik het verbazend blijf vinden dat de klanken die ik uitstoot door de mensen in mijn omgeving worden begrepen als berichten en boodschappen, terwijl iemand die een andere taal spreekt, van precies diezelfde klanken helemaal níets kan maken.
Ik kan me zo voorstellen dat het ooit allemaal begon met de primitieve mensen die wat klanken van goedkeuring dan wel afkeuring (die bestaan nog steeds, en hóe) naar elkaar gromden en verrast waren dat die ander daar een juiste conclusie aan kon verbinden. En dat dat zo heel langzaamaan doorging met meer en andere klanken, die herhaald werden en steeds verder uitbreidden.
De vraag kwam van een klant, die zich inmiddels behoorlijk goed in het Portugees kan uitdrukken, maar het moeilijk vindt zijn emoties onder woorden te brengen. Zowel in positieve situaties ("Wanneer zien we elkaar weer?" "Wat een fijne avond was het") als in negatieve ("Weet je wat jij kan doen? Je bekijkt het maar!").
Gisteren gebeurde het weer, ik stond in de keuken voorbereidingen te treffen voor het avondeten en de telefoon ging. Telefoon rond dat tijdstip kan maar twee dingen betekenen; Nederland ("Hallo, hallo, ik denk ik bel even voor een kletsje, oh ja, dat is waar ook, het is bij jullie een uur vroeger en, oh ja, je bent aan het koken, goed, ik bel straks wel terug") of een verkoper.
Wij zijn inmiddels gepokt en gemazeld en trappen zelden nog in een glad verkooppraatje, maar dat was in het begin wel anders.
Als je elkaars taal spreekt kun je elkaar begrijpen... of niet. Als je elkaars taal niet spreekt kun je elkaar niet begrijpen... of wel. Begrip is zoveel meer dan het interpreteren van klanken en signalen. Begrip gaat over aanvaarding en herkenning. En over respecteren.
Ik voel me altijd een beetje slecht op mijn gemak als in algemene termen gepraat wordt over mensen uit andere culturen, met andere gewoonten en met een andere taal. Als ik met Portugezen spreek over "de Nederlanders" voel ik dat en als ik met Nederlanders spreek over "de Portugezen" voel ik het ook. Blijkbaar wil de mens nu eenmaal graag generaliseren (ja, ik weet het, ik doe het nu ook).
Taal en cultuur zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Veel culturele eigenaardigheden zijn dan ook moeilijk of niet te verwoorden in een andere taal.
Op internet circuleren veel voorbeelden van woorden die onvertaalbaar zijn. Vaak staat het Nederlandse woord gezelligheid daartussen, net als het Portugese woord saudade. Maar ook het woord desenrascanço wordt vaak genoemd, met als betekenis "op het allerlaatste moment een prima oplossing improviseren".
Als mensen mij vragen wat ik na al die jaren grondige kennis van de Nederlandse en Portugese taal, het lastigst vind aan de Portugese taal, moet ik toegeven dat een van de problemen voor mij nog steeds het gebruik van het lidwoord is. Ik zie u in ongeloof uw hoofd schudden, maar toch is het zo. En dan bedoel ik niet het verschil tussen mannelijke en vrouwelijke woorden, waar veel buitenlanders mee worstelen (en ik ook hoor, mijn "mannen" corrigeren mij regelmatig!), mijn probleem betreft het gebruik OF NIET van een lidwoord. Ja, ik ga het uitleggen.
Een taal leren kun je op allerlei manieren doen. Een (schriftelijke) cursus volgen, via zelfstudie aan de hand van boeken en ondersteunend materiaal, door te communiceren (eventueel online) met vrienden en bekenden die de vreemde taal als moedertaal hebben, of door juist een tijdje in een ander land te gaan wonen en werken.
Maar er is nog een andere - nóg leukere - manier, en dat is door muziek.
Valse vrienden zijn woorden die in hun vorm op een woord uit een andere taal lijken, maar toch niet dezelfde betekenis hebben, zodat er gemakkelijk verwarring ontstaat.
Die verwarring uit zich in versprekingen, in vertaalfouten of in verkeerd begrijpen. Valse vrienden kunnen ook gebruikt worden om een humoristisch effect te verkrijgen, bijvoorbeeld met meertalige woordspelingen. Het verschijnsel doet zich voor tussen twee verschillende talen, bijvoorbeeld het Nederlands en het Portugees, en soms ook tussen varianten van eenzelfde taal.